Στην κοιλάδα του ποταμού Βοϊδομάτη, κάτω από τις ορθοπλαγιές της Τύμφης (υψ. 2.497μ),  συστηματικές ανασκαφές σε δύο φυσικά καταφύγια έχουν τεκμηριώσει όψεις της ζωής και της εκμετάλλευσης του ορεινού βιότοπου από κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες κατά την Ύστερη Ανώτερη Παλαιολιθική και την Πρώιμη Μεσολιθική (περίπου 17.500 – 9.500 χρόνια πριν από σήμερα).

Οι μετακινούμενες εποχικά ομάδες επέκτειναν τη δραστηριότητά τους στο τραχύ αυτό ανάγλυφο αμέσως με τα πρώτα σημάδια της υποχώρησης των τοπικών τελευταίων παγετώνων του Πλειστοκαίνου και της σταδιακής κλιματικής βελτίωσης και της διεύρυνσης της διαθεσιμότητας των φυσικών πόρων (π.χ. θηλαστικά του βουνού, δασική βλάστηση).

Το Κλειδί, βαθιά μέσα στην κοιλάδα, ανασκάφθηκε τη δεκαετία 1980 (Πανεπιστήμιο Cambridge, υπό την αιγίδα της Βρετανικής Σχολής της Αθήνας). Το ευρύχωρο άντρο ήταν ένας εαρινός/θερινός καταυλισμός ομάδων μικτής κοινωνικής σύνθεσης (οικογενειών). Με αξιοσημείωτο συστηματικό τρόπο, για 3 χιλιάδες χρόνια (16.500-13.500 χρόνια πριν από σήμερα), γύρω από μια μεγάλη ανοικτή εστία οι ένοικοι έγδερναν, τεμάχιζαν, έψηναν και μοιράζονταν τα θηράματα, σχεδόν αποκλειστικά αιγάγρους με κέρατα σαν γιαταγάνια και αγριόγιδα, κατασκεύαζαν εργαλεία και όπλα. Παράλληλα, προετοιμάζονταν για τον επόμενο κάθε φορά χειμώνα ράβοντας ενδύματα από δέρματα και γούνα (π.χ. κάστορα, λύγκα).

Η Μποΐλα, ακριβώς εκεί που το ποτάμι ξεχύνεται στην πεδιάδα της Κόνιτσας, ανασκάφθηκε τη δεκαετία 1990 (Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας – Σπηλαιολογίας του Υπουργείου Πολιτισμού). Σε στρατηγικό σημείο των διαβάσεων από και προς την Τύμφη, η βραχοσκεπή λειτούργησε (14.500-9.500 χρόνια πριν από σήμερα) ως σταθμός-ορμητήριο ολιγομελών ομάδων κυνηγών. Προερχόμενοι πιθανόν από διαφορετικές αφετηρίες, κυνηγούσαν αγριόγιδα, αιγάγρους, ελάφια, αγριόχοιρους, ψάρευαν στο ποτάμι, έτρωγαν επί τόπου τη λεία ανάβοντας βιαστικά φωτιές κι επιδιόρθωναν τα τόξα και τα βέλη, προτού συνεχίσουν την περιπλάνηση σε άλλες περιοχές.

Από το ποτάμι, οι παλαιολιθικοί κάτοικοι  συνέλεγαν και μια πολύτιμη, εξαιρετικά μικρή σε μέγεθος (1-2εκ.), πρώτη ύλη: κοχύλια με χαρακτηριστικό μοτίβο τεθλασμένης γραμμής. Με αυτά σκάλιζαν χάντρες, που μαζί με άλλες από δόντια ελαφιών και όστρακα της θάλασσας, ανήκαν σε συνθέσεις-κώδικες (π.χ. κοσμήματα) κοινωνικής ταυτότητας και αναγνώρισης μέσα και έξω από την ομάδα.

Κατά μήκος του μονοπατιού στη βόρεια όχθη του Βοϊδομάτη-μεταξύ της σύγχρονης γέφυρας Παπίγκου-Αρίστης και εκείνης του 19^ου αι. της Κλειδωνιάς-από το 2014, ξετυλίγεται η ερμηνευτική πολιτιστική διαδρομή «Οι κυνηγοί της εποχής των παγετώνων στον Βοϊδομάτη. Ένα ταξίδι στα βάθη της προϊστορίας». Σε 14 σημεία στάσης-πληροφόρησης οι πεζοπόροι-επισκέπτες ενημερώνονται για το παλαιολιθικό τοπίο και την άρρηκτη διασύνδεση της ανθρώπινης δραστηριότητας με το ευμετάβλητο φυσικό περιβάλλον (Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Ηπειρωτικών Σπουδών του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού και Αναπτυξιακή Ηπείρου Α.Ε.) https://vikosaoosgeopark.com/2016/06/03/d1/

Ελένη Κοτζαμποπούλου