Χωροι & μνημεια Κάστρο Ιωαννίνων
Κεντρική Πύλη
Η κεντρική πύλη του Κάστρου ανοίγεται στο μέσον περίπου του δυτικού σκέλους της οχύρωσης, κοντά στην οποία πιθανολογείται και η ύπαρξη της αντίστοιχης βυζαντινής. Η πύλη βρίσκεται στον άξονα της κεντρικής αρτηρίας της πόλης, ο οποίος, απ’ ό,τι φαίνεται, παρέμεινε ο ίδιος από τη Βυζαντινή εποχή. Προστατευόταν από τον δυτικό προμαχώνα, το βόρειο άκρο του οποίου υπερυψώθηκε πιθανότατα το 1314 (1896) και αποτέλεσε τον πύργο του ρολογιού.
Εξωτερικά η πύλη φέρει μεγάλο διπλό τόξο που σχηματίζεται με καλολαξευμένους λίθους. Δεξιά και αριστερά του τόξου είναι εντοιχισμένα δύο λιθανάγλυφα με μορφές ζώων. Στο κέντρο του μετώπου του μεγάλου αψιδώματος που επιστέφει το τόξο, εντοιχισμένη επιγραφή με αραβικούς χαρακτήρες αναφέρει τη χρονολογία 1259 (1843) και το όνομα του Οσμάν Νουρή πασά, ο οποίος πιθανόν φρόντισε για την επισκευή της.
Σύμφωνα με μαρτυρίες, η κεντρική πύλη είχε αρχικά τη μορφή κινητής γέφυρας πάνω από την ένυδρη τάφρο. Αποτελείται από δύο περίπου τετράγωνους χώρους, παράλληλα τοποθετημένους, που διαμορφώνονται στο πάχος της οχύρωσης. Οι οπές δοκοθηκών, που διατηρούνται κοντά στη γένεση των θόλων, καθιστούν πολύ πιθανή την ύπαρξη ενός ξύλινου δαπέδου που έκανε την πύλη διώροφη.
Μπαίνοντας στο Κάστρο, ο επισκέπτης έχει στα αριστερά του την είσοδο της στοάς, που σήμερα λειτουργεί ως εκθεσιακός χώρος. Η μόνιμη φωτογραφική έκθεση με τίτλο «Ιωάννινα: από τη βυζαντινή καστροπολιτεία στην οθωμανική μεγαλούπολη», αναφέρεται στην ιστορία της πόλης και στα σημαντικότερα γεγονότα που τη σηματοδοτούν. Σε μερικές από τις αίθουσες των στοών ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει τις φάσεις της αρχαίας και της βυζαντινής οχύρωσης.
«Πύργος» του Θωμά
Από τους πλέον γνωστούς και αναγνωρίσιμους πύργους του Κάστρου είναι ο «πύργος» του Θωμά, που βρίσκεται σε μικρή απόσταση δεξιά της σημερινής κεντρικής πύλης. Ο «πύργος» προβάλλει εσωτερικά του τείχους, του οποίου και αποτελεί μεταγενέστερη προσθήκη. Στην όψη του διαμορφώνεται ένα μεγάλο τοξωτό άνοιγμα με πλίνθινο τόξο. Στα αριστερά του σώζονται τα κατάλοιπα πλίνθινης επιγραφής με το όνομα ΘΩMΑC.
Η ανέγερσή του αποδίδεται στον Σέρβο ηγεμόνα της πόλης, Θωμά Πρελιούμποβιτς, δεσπότη (ηγεμόνα) των Ιωαννίνων κατά το χρονικό διάστημα 1367–1384. Ο Πρελιούμποβιτς προσπάθησε να ενισχύσει και να επιδιορθώσει το Κάστρο για να προστατεύσει την πόλη από τις επεκτατικές βλέψεις των Αλβανών που την εποχή εκείνη είχαν καταλάβει το μεγαλύτερο μέρος των εδαφών του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Κατά την άποψή μας το κτίσμα δεν πρέπει να ήταν πύργος. Αποτελούσε μάλλον τμήμα της κεντρικής πύλης της βυζαντινής οχύρωσης της πόλης, για την οποία όμως δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία ώστε να τεκμηριωθεί η μορφή της.
Πύλη της οδού Εθνικής Αντιστάσεως
Βρίσκεται στο νότιο άκρο του δυτικού προμαχώνα και σε σχετικά μικρή απόσταση από την κεντρική πύλη με την οποία παρουσιάζει ομοιότητες. Είναι και αυτή τοξωτή, με λιθανάγλυφα δεξιά και αριστερά του τόξου, και αψίδωμα που την επιστέφει. Αποτελείται από τρεις χώρους, που κι εδώ διαμορφώνονται στο πάχος του τείχους και διατάσσονται σε σχήμα Γ. Η πύλη ήταν και αυτή διώροφη. Διατηρούνται ίχνη ξυλοκατασκευής και δοκοθήκες που υποδηλώνουν την ύπαρξη ξύλινου δαπέδου. Η πρόσβαση στο επίπεδο αυτό από την πύλη γινόταν από τον περίδρομο μέσω μικρής κλίμακας.
Συναγωγή
Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από την κεντρική πύλη του κάστρου. Είναι γνωστή ως Καχάλ Καντόσς Γιασσάν ή Παλιό ή Μέσα Συναγώι. Πρόκειται για κτίριο μεγάλων διαστάσεων, μια υπόστυλη αίθουσα, με το Εχάλ, δηλαδή τη μαρμάρινη εσοχή στον ανατολικό τοίχο, όπου φυλάσσονται τα ιερά βιβλία της Τορά. Στο Εχάλ, μια κεντημένη κουρτίνα, το Παρόχετ, καλύπτει την ιερά κιβωτό.
Η σημερινή μορφή της συναγωγής χρονολογείται στο 1829. Αναμφίβολα συναγωγή υπήρχε ήδη από τη Βυζαντινή εποχή, αφού η εβραϊκή κοινότητα των Ιωαννίνων αναφέρεται και στο χρυσόβουλλο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου.
Σουφαρί Σεράι
Σημαντικό κτίριο της Ύστερης Τουρκοκρατίας, το Σουφαρί στέγαζε, κατά μία άποψη, τη «σχολή» ιππικού του Αλή πασά. Πρόκειται για ένα επιβλητικό λιθόκτιστο κτίριο, με καμαροσκέπαστο ισόγειο. Σήμερα, μετά την αναστήλωσή του από το Υπουργείο Παιδείας, στεγάζει τα Γενικά Ιστορικά Αρχεία των Ιωαννίνων.
Τουρκική Βιβλιοθήκη
Βρίσκεται στους πρόποδες της βορειοανατολικής ακρόπολης και πιθανότατα συνδεόταν με τη λειτουργία του μεντρεσέ που είναι κτισμένος κοντά στο τζαμί του Ασλάν πασά. Αποτελείται από μία θολοσκεπή μεγάλη αίθουσα και δύο μικρότερες εκατέρωθεν. Στην όψη της φέρει κιονοστήρικτο προστώο στο οποίο οδηγεί λίθινη κλίμακα. Η βιβλιοθήκη βρισκόταν σε κακή κατάσταση διατήρησης και ήταν από τα πρώτα κτίρια στο Κάστρο που αναστηλώθηκαν από την Αρχαιολογική Υπηρεσία.
Βυζαντινό Λουτρό
Βρίσκεται στην αυλή του 9ου Δημοτικού Σχολείου και ήρθε στο φως κατά τις ανασκαφές της δεκαετίας του ’80. Πρόκειται για σημαντικό κτίριο της Βυζαντινής περιόδου, από τα λιγοστά που έχουν διασωθεί στο Κάστρο των Ιωαννίνων. Είναι κτισμένο στα οικοδομικά λείψανα αρχαίου κτιρίου, από το οποίο έχει διασωθεί τμήμα των υποκαύστων.
Οθωμανικό Λουτρό
Βρίσκεται σε μικρή απόσταση από το βυζαντινό λουτρό. Πρόκειται για εντυπωσιακό κτίριο που χρονολογείται στις αρχές του 17ου αι. Ατυχώς δεν έχει αναστηλωθεί και αντιμετωπίζει πολλά στατικά προβλήματα που επικεντρώνονται κυρίως στους θόλους του. Αποτελείται από μια μεγάλη αίθουσα, έναν ενδιάμεσο καμαροσκεπή χώρο, την κυρίως αίθουσα του λουτρού, την καμαροσκέπαστη δεξαμενή και τα υπόκαυστα για το ζέσταμα του νερού.
Βορειοανατολική Ακρόπολη
Χρονολογείται στη Μεσοβυζαντινή περίοδο και στο περιμετρικό τείχος της διασώζει μέρος της οχύρωσης της ίδιας εποχής. Ταυτίζεται με τον Επάνω Γουλά των μεσαιωνικών πηγών και πιστεύεται ότι εδώ υπήρχαν τα παλάτια των κατά καιρούς ηγεμόνων της πόλης. Σήμερα το μεγαλύτερο μέρος της καταλαμβάνει το συγκρότημα του τζαμιού του Ασλάν πασά που κτίστηκε το 1618 και περιλαμβάνει τον μεγάλο μεντρεσέ.
Το τζαμί αποτελεί εξαιρετικό δείγμα αρχιτεκτονικής του 17ου αι. με ανάγλυφη και γραπτή διακόσμηση της ίδιας εποχής, που εντοπίζεται κυρίως στον μεγάλο τρούλο. Φέρει στις τρεις πλευρές του μεγάλη στοά η οποία περιβάλλει μια μικρότερη, υπόστυλη, που ήταν η αρχική του.
Το τζαμί αποτελούσε ένα μεγάλο κιουλιέ, δηλαδή θρησκευτικό συγκρότημα, που εξυπηρετούσε τόσο τις θρησκευτικές όσο και τις πνευματικές ανάγκες των μουσουλμάνων κατοίκων της πόλης, καθώς στο μεντρεσέ λειτουργούσε ιερατικό σχολείο. Σημαντική ήταν και η παράλληλη φιλανθρωπική δράση του συγκροτήματος.
Πολύ κοντά στο τζαμί υπάρχει ο τουρμπές, δηλαδή ο τάφος του Ασλάν πασά, ένα οκτάπλευρο θολοσκεπές μνημείο, οι τοίχοι του οποίου εσωτερικά κοσμούνται με ποικίλο φυτικό διάκοσμο.
Νοτιοανατολική Ακρόπολη (Ιτς Καλέ)
Το Ιτς Καλέ πήρε τη σημερινή του μορφή κατά την περίοδο του Αλή πασά. Πρόκειται για εσωτερικό ισχυρό φρούριο που περιέβαλλε την κατοικία του πασά καθώς και αρκετά άλλα κτίρια, πολλά από τα οποία έχουν διασωθεί και στα οποία έχουν αποδοθεί ποικίλες χρήσεις. Η νοτιοδυτική ακρόπολη είχε οχυρωθεί ήδη από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο σε μικρότερη έκταση, μέρος της οποίας είναι ο περίφημος πύργος του Βοημούνδου. Εδώ υπήρχαν οι ναοί των Ταξιαρχών και του Παντοκράτορα που αναφέρονται σε πηγές του 14ου αι.
Σήμερα το Ιτς Καλέ λειτουργεί ως αρχαιολογικός χώρος με μεγάλη επισκεψιμότητα και πλήθος δραστηριοτήτων λαμβάνουν χώρα σε πολλά από τα αναστηλωμένα κτίριά του.
Βαρβάρα Παπαδοπούλου
