EΝΑ ΤΑΞΙΔΙ ΑΠΟ ΓΙΟΡΤΗ ΣΕ ΓΙΟΡΤΗ
29 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 2023: ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΚΑΤΑ ΤΗΣ ΛΕΠΡΑΣ
Οι μεταδοτικές ασθένειες συμβαδίζουν με την πορεία και την εξέλιξη του ανθρώπινου γένους από τα πρώτα χρόνια εμφάνισής του στη γη και μέχρι τις μέρες μας. Η ενασχόληση με την γεωργία και o αγροτικός τρόπος διαβίωσης, δημιούργησαν μόνιμες εγκαταστάσεις με κοινότητες που ήταν επιρρεπείς στις επιδημίες. Η μελέτη σκελετικού υλικού από ανασκαφές σε προϊστορικούς οικισμούς έδειξε την πρώτη, μέχρι στιγμής, εμφάνιση πανώλης στην Ευρώπη πριν από 5.000-3.000 χρόνια, στα τέλη της νεολιθικής εποχής. Η ελονοσία, η ευλογιά, η γρίπη, η λέπρα και άλλες μολυσματικές ασθένειες εμφανίστηκαν για πρώτη φορά αυτή την περίοδο.
Αρχικά θεωρήθηκαν ως θεϊκή τιμωρία (Αισχ. Χοηφόροι 279-284), αλλά αργότερα έγινε κατανοητό ότι πρόκειται για σοβαρές ασθένειες, που επέφεραν το θάνατο σε μεγάλο αριθμό πληθυσμιακών ομάδων εντός και εκτός τειχών. Όταν μία επιδημία εξαπλώνεται πέρα από τα σύνορα μιας χώρας, τότε γίνεται πανδημία.
βροτοῖς πιφαύσκων εἶπε, τὰς δ᾽ αἰνῶν νόσους,
σαρκῶν ἐπαμβατῆρας ἀγρίαις γνάθοις
λειχῆνας ἐξέσθοντας ἀρχαίαν φύσιν:
λευκὰς δὲ κόρσας τῇδ᾽ ἐπαντέλλειν νόσῳ:
ἄλλας τ᾽ ἐφώνει προσβολάς Ἐρινύων
ἐκ τῶν πατρῴων αἱμάτων τελουμένας:
Έλεγε και φανέρωνε στους ζωντανούς
πως η χολή των νεκρών και το μίσος θα φέρει
αρρώστιες της σαρκός, σα λαίμαργα σαγόνια,
λέπρες που τρων την ομορφιά της νιότης
και τρίχες άσπρες που καλύπτουν τις πληγές.
Πληθώρα συμφορές των Ερινύων ονομάτιζε,
Αν έμενε ατιμώρητο το αίμα του πατέρα.
Σε κείμενα του 6ου αι. π.Χ. καταγράφονται μαρτυρίες φονικών επιδημιών με χαρακτηριστικά που παραπέμπουν κυρίως στην πανώλη και τη λέπρα. Ασφαλώς, δεν ήταν όλες οι επιδημίες «πανώλη» και «λέπρα». Η ταύτιση των ασθενειών ήταν δύσκολη τις εποχές εκείνες, καθώς η ιατρική επιχειρούσε τα πρώτα της βήματα με τους φιλοσόφους-ιατρούς Αλκμαίωνα τον Κροτωνιάτη, Διογένη τον Απολλωνιάτη στην αρχή, και τον Ιπποκράτη αργότερα. Συνήθως οι θανατηφόρες δερματολογικές ασθένειες ενέπιπταν στην κατηγορία της «λέπρας», η οποία ετυμολογικά προέρχεται από τη λέξη λέπος: φλούδα, λέπι ή από το ρήμα λέπω: διαθέτω λέπια, ξεφλουδίζω, αποφλοιώνομαι και κατά συνέπεια ο λεπρός: ο έχων λέπια.
Σε χρηστήριο έλασμα από το Ιερό της Δωδώνης (ΑΜΙ 12935) των μέσων του 5ου αι. π.Χ., ο ερωτών ενδιαφέρεται να ενημερωθεί για την ασθένεια του Μάτρωνα και θέλει να μάθει αν η παρέμβαση της θεραπεύτριας Παιανίας θα θεραπεύσει το φῡμα του, αποτέλεσμα της λέρπας (λέπρας/φυματίωσης). Το όνομά της θεραπεύτριας σχετίζεται με το επίθετο του Απόλλωνα Παιάν, Παιώνιος, και κατά συνέπεια με τον παιάνα ως ύμνο εξιλασμού.
Η λέπρα ή νόσος του Hansen είναι μία από τις μακροβιότερες ασθένειες που ταλαιπώρησαν το ανθρώπινο γένος ανά τους αιώνες και έχει ταυτιστεί µε εικόνες παραμόρφωσης, απομόνωσης, εκτοπισμού και κοινωνικού στιγματισμού. Πολλοί άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους ενώ ταλαιπωρήθηκαν και βίωσαν κοινωνικό ρατσισμό.
Οι ρίζες της βρίσκονται στα βάθη της Ασίας µε γραπτές αναφορές ήδη από τον 6ο π.Χ. αιώνα σε ιερά βιβλία του ινδουισμού. Από τη µακρινή Ινδία, οι Έλληνες στρατιώτες του Μεγάλου Αλεξάνδρου γυρνώντας πίσω μετέφεραν πιθανώς το νόσημα από την Ασία στην Ευρώπη και την Αφρική. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή θεωρείται ότι μεταφέρθηκε στην Ευρώπη από τα ρωμαϊκά στρατεύματα, εξαπλώθηκε όμως επικίνδυνα την εποχή των σταυροφοριών, οπότε, και πολλοί ευγενείς που είχαν λέπρα ζούσαν ελεύθερα κυρίως στους αγίους τόπους.
Η παγκόσμια ημέρα κατά της λέπρας γιορτάζεται κάθε χρόνο την τελευταία Κυριακή του Ιανουαρίου µε πρωτοβουλία της ∆ιεθνούς Ένωσης κατά Της Λέπρας (ILEP) και του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), µε στόχο την ευαισθητοποίηση της διεθνούς κοινότητας για την ασθένεια της λέπρας, που πλήττει ακόμη και σήμερα 3 εκατοµµύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο.
ΘΑΛΕΙΑ ΚΥΡΚΟΥ
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ
ΕΦΑ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ
A Day to remember
January 29th, 2023: World Leprosy Day
Τhe course and evolution of the human race have been accompanied by infectious diseases from the first years of its appearance on earth to the present day. The establishment of permanent settlements and the agricultural lifestyle created communities that were prone to epidemic diseases. The study of skeletal material from excavations in prehistoric settlements showed the first, so far, appearance of “plague” in Europe 5.000-3.000 years ago, in the late Neolithic period. Malaria, smallpox, influenza, leprosy and other infectious diseases appeared for the first time during this period.
At first, the infectious diseases were considered under the religious mentality as divine punishment (Aesch. Choiphori 279-284), but later it was understood that these were serious diseases that cause death to a large number of populations inside and outside the walls. When an epidemic spreads beyond the borders of a country, it becomes a pandemic.
βροτοῖς πιφαύσκων εἶπε, τὰς δ᾽ αἰνῶν νόσους,
σαρκῶν ἐπαμβατῆρας ἀγρίαις γνάθοις
λειχῆνας ἐξέσθοντας ἀρχαίαν φύσιν:
λευκὰς δὲ κόρσας τῇδ᾽ ἐπαντέλλειν νόσῳ:
ἄλλας τ᾽ ἐφώνει προσβολάς Ἐρινύων
ἐκ τῶν πατρῴων αἱμάτων τελουμένας:
He spoke and manifested to the living
that the bile of the dead and hatred will bring
diseases of the flesh, like gluttonous jaws,
lepers that eat the beauty of youth
and white hairs covering the wounds.
Many calamities of the Erinyes he named,
If the father’s blood went unpunished.
In ancient literature (6th c. B.C.), there are references of deadly epidemics with characteristics that, with today’s knowledge, refer mainly to plague and leprosy. Of course, not all epidemics were “plague” and “leprosy”. The identification of diseases was difficult in those times as medicine was taking its first steps with the philosophers-physicians Alcmaeon of Croton, Diogenes Apolloniatis at the beginning, and Hippocrates later. Usually, the fatal dermatological diseases fell under the category of “leprosy” which etymologically comes from the word lepos: skin, scale or from the verb lepo: to have scales, to flake off, to exfoliate and consequently the leper: somebody that has scales.
On a lead oracular tablet from the Sanctuary of Dodoni (AMI 12935) of the middle of the 5th c. B.C., the visitor asks about the illness of the Matron and wants to know if the intervention of the healer Paiania will heal his disease, a result of “lerpa” (leprosy/tuberculosis). The healer’s name is connected with the epithet of Apollo Paionios, and thus to the paean as a hymn of atonement.
Leprosy or Hansen’s disease is one of the longer lasting diseases that afflict the human race over the centuries and has been identified with images of deformation, isolation, displacement and social stigmatization. Many people died while suffering and experiencing social racism.
The origin of leprosy becomes from the depths of Asia according to references in sacred books of Hinduism (6th c. B.C.). The Greek soldiers of Alexander the Great, returning from India, probably carried the disease from Asia to Europe and Africa. According to another version, it is considered to have been brought to Europe by the Roman legions, but it spread dangerously during the time of Crusades, when many nobles who had leprosy lived freely, mainly in the holy places.
World Leprosy Day is celebrated every year on the last Sunday of January at the initiative of the International Leprosy Alliance (ILEP) and the World Health Organization (WHO), with the aim of raising awareness of the disease of leprosy in the international community, which affects even today 3 million people around the world.
THALIA KYRKOY
ARCHAEOLOGIST OF EPHORATE
OF ANTIQUITIES OF IOANNINA
BIBLIOGRAPHY
Αισχύλου: Ορέστεια. Αγαμέμνων-Χοηφόροι-Ευμενίδες, Μετάφραση Χ.Κ. Μύρης (Κ.Χ. Γεωργουσόπουλος), Εκδόσεις Εστία, Αθήνα 2009.
Αλεξίου, Θ., Όψεις Κοινωνικής Πολιτικής στην Ελλάδα: ιστορικό-θεωρητικά Ζητήματα, Βήμα των Κοινωνικών Επιστημών, 2003, 85- 114.
Δάκαρης, Σ., Βοκοτοπούλου, Ι., Χριστίδης, Α., Τα χρηστήρια ελάσματα της Δωδώνης των ανασκαφών Δ. Ευαγγελίδη, επιμ. Σ. Τσελίκα, ευρετήριο Γ. Παπαδοπούλου, Η Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία 2013,ΙΙ, 78-79, αρ. κατ. 2549
Κατσαδήμα, Ι., Χρηστήριο έλασμα ΑΜΙ 12935, στο Στ. Ελευθεράτου & Κ. Ι. Σουέρεφ (επιμ.), Δωδώνη. Το μαντείο των ήχων, Αθήνα 2016, 89.
Κουτονίδου, Δ., Παντελιάδου, Λ.Α., Η ιστορία της λέπρας στην Ελλάδα, ΑΤΕΙ Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2009, 20-21.
Bremmer, J.N., Greek Hymns, στο Versnel 1981 (ed.), Faith, Hope and Worship. Aspects of Religious Mentality in the Ancient World, Leiden, 193-215.
Chaniotis, A., The historical significance of the Dodona’s tablets, Dodona-The omen’s questions. New approaches in the Oracular tablets, Ioannina 2017.
Grmek, M.D., Les maladies a l’ aube de la civilization occidentale, Paris 1983.
Latham, K. J., Human Health and the Neolithic Revolution: An Overview of Impacts of the Agricultural Transition on Oral Health, Epidemiology, and the Human Body, Nebrasca Anthropologist, vol. 28, 2013, 95-102.